Otolog Serum Göz Damlası

Kuru Göz Tedavisinde Dede Korkut Mucizesi

Prof. Dr. Sait Eğrilmez

Ege ÜTF Göz Hastalıkları Anabilim Dalı – İZMİR

Prof. Dr. Metin Ekici

Ege Üni. Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü - İZMİR

Doç. Dr. Oğuz Gözen

Eğe ÜTF, Fizyoloji Anabilim Dalı - İZMİR

Kazan Big aydur:“Muştulık Pay Püre Big oğlun geldi” didi. Pay Püre Big aydur: “Oğlum idügin andan bileyim, sırça parmağını kanatsun, kanını destmala dürtsün, gözüme süreyin, açılacak olur ise oğlum Beyrek’dür” didi. Zira ağlamakdan gözleri görmez olmış idi. Destmalı gözine siliçek Allah Taala’nun kudretiyle gözi açıldı. Atası anası küvlediler, Beyregün ayağına düşdiler” (Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı -1, Türk Dil Kurumu Yayınları, 8. Baskı Ankara, 2011, sayfa 151).

Güncel Türkçesi:

Kazan Bey der: ‘Müjde Bay Püre bey, oğlun geldi!’ dedi. Bay Püre Bey der: ‘Oğlum olduğunu şundan bileyim, serçe parmağını kanatsın, kanını mendile silsin, gözüme süreyim, açılacak olursa oğlum Beyrek’tir. Zira ağlamaktan gözleri kör olmuştu. Mendili gözüne sürünce Allah Taala’nın kudreti ile gözü açıldı. Babası anası feryat ettiler. Beyreğin ayağına kapandılar.

Yukarıda orjinal halini, hemen altında da güncel Türkçe ile ifadesini okuduğunuz paragraf, Dede Korkut’un Bamsı Beyrek öyküsünden alınmıştır. Gözleri ağlamaktan kör olmuş bir babanın, oğlunun mendilden süzülmüş kanı, gözüne sürülünce görmesinin düzeldiğini anlatmaktadır. Bu öykü, orjinali Dresden kütüphanesinde bulunan Dede Korkut Kitabı’nda yer almaktadır.

Dede Korkut Kitabı, destan türü Oğuz hikâyelerinin dergisidir. Çok eskiden yaşanmış ve asırlarca Türklerin arasında yaşayıp gelişen bu destanlar, 15. yüzyılın sonları ile 16. yüzyılın başlarında yazıya geçirilmiştir.

Öykünün burada konu edilen paragrafı, bir körlük türünün kan ürünü bir sıvıyla tedavisini anlatmaktadır. Körlük ‘ağlamaktan’ meydana gelmiştir. Tedavisi de aynı kandan birinin serçe parmağından mendile akıtılıp, mendilden süzülen sıvıyı göze sürmek olarak tanımlanmıştır.

Grafik tasarım için Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoteknoloji Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi Merve Evren’e teşekkürlerimle…

Ağlamaktan kör olunan hastalık hangisidir?

Folklorümüzde ‘ağlamaktan kör olmak’, ağladığında dahi gözünden yaş gelmeyen ve gözleri iyi görmeyen hastaları tarif etmekte kullanılır. Tıbbi karşılığı ise ‘ağır kuru göz hastalığı’dır. Urfa yöresinden bir ağıtta kuru göz tablosuna bir de kuru ağız, yani tükrük yokluğu eşlik etmekte olup, bu ikilinin tıptaki karşılığı da Sjögren sendromudur.

²Gözüm görmez ağlamaktan

Suyum kesildi damaktan²

Bu öyküde konu edilen ²ağlamaktan kör olmak², oğlunun (Bamsı Beyrek) öldüğü haberini alan babanın (Bay Püre Bey), yıllardır bu üzüntü nedeniyle gözyaşı dökmesi ve artık gözünden yaş gelmez olup, görmesini de kaybetmesidir. Aşırı ağlamanın gözyaşı rezervini tükettiği ya da gözyaşı bezlerini harap ettiği yönünde herhangi bir kanıta dayalı tıp verisi bulunamamakla birlikte, ağır kuru göz hastalarının büyük bölümü Sjögren sendromu hastası olup, bu hastalıkta kadın cinsiyet 9 kat sıktır, çok ağlamış olmak öyküsü de oldukça yaygındır.

Göz hastalıklarının tedavisinde kan ürünlerinin kullanımı ne zamandan beri bilinmektedir?

Bu öykü 5 asırdır bilinmekle beraber, kuru göz tedavisinde kişinin kendi kanının serumunun gözyaşı takviyesi olarak kullanımı, Fox RI tarafından modern tıpta ilk kez 1984 yılında yapılmıştır. Bu uygulama yaklaşık 15 yıl sonra birden yaygınlaşmış, bugün en etkin tedavi aracı haline gelmiştir. FOZ ve arkadaşlarının yayını, kişinin kanının serumunu gözyaşı eksiği yerine kullanma konusunu modern tıp literatürüne ilk tanıtan bu yazı sıfatıyla, bugüne dek 134 Science Citation Index kapsamı dergide atıf almıştır.

Kuru göz hastalarının, gözyaşlarındaki eksiklik, kanlarının serumlarındaki içerik ile fazlasıyla yerine konabilir hale gelmiştir. Serum ile istirahat halindeki gözyaşının içeriği şaşırtıcı biçimde benzer bulunmuş olup, serumdaki yüksek konsantrasyon biraz sulandırılarak, gözyaşı takviyesi olarak kullanılır hale gelmiştir. Ancak bu kadar temel bir vücut sıvısının, tıp dünyasına ilk kez 1984 yılında girmiş olması makul değildir. Buradan hareketle, bir göz hekimi, bir Türk Tarihçisi ve bir fizyolog tarafından yapılmış, multi-disipliner beyin fırtınası, Dede Korkut hikayelerinde geçen bir paragrafı, tıbbi bir bakışla ele alma fırsatı yarattı.

Bamsı Beyrek hikayesinde göze, doğrudan kan damlası damlatılmamaktadır.  Mendile silinmiş kanın pıhtılaşması kaçınılmazdır, göze sertleşen pıhtı bölümünün değil, mendili ıslatan sıvı kısmı olan serum bölümünün sürülmesi mümkün ve mantıklı görünmektedir. Bu anlamda da Dede Korkut’un modern tıptan en az 5 asır önce serum ile göz yüzeyi hastalığı tedavisinden bahsettiğini söylediğimiz yazı, modern oftalmoloji literatürüne 2013 yılında geçmiştir.

Gözyaşı eksikliği, yapay gözyaşı göz damlaları ile tamamlanamaz mı?

Gözyaşı oküler yüzeyin beslenmesi dışında, immun savunması ve yara iyileşmesi için de hayati önem taşıyan bileşenler içermektedir. Bir bakıma formül mamalar ile anne sütü arasındaki farklılık da olduğu gibi, yapay gözyaşı damlalar ile doğal gözyaşı arasında da eşdeğer kabul edilmelerini olanaksız kılan içerik farkı mevcuttur. Yapay gözyaşı preparatları oküler yüzeyin kayganlaştırılması, osmolaritenin düşürülmesi, oküler yüzeydeki iltihabi artıkların yıkanarak veya sulandırılarak uzaklaştırılması azaltılması açısından işlev görseler de, doku büyüme faktörleri, anti-enflamatuar bileşen, immun savunma aracı içermedikleri için her zaman yeterli olmazlar.

Kanın serumu, gözyaşı eksikliğini karşılayabilecek bir içeriğe sahip midir?

Serum, pıhtılaşmış kanın, pıhtısından arta kalan bölümüdür. Pıhtılaşma sırasında trombositler tarafından, göz yüzeyinde hücre göçü ve farklılaşması için önem taşıyan büyüme faktörleri salınır. Osmolarite ve pH yönünden gözyaşına oldukça benzeyen serumun, büyüme faktörleri yönünden konsantrasyonu gözyaşına göre oldukça yüksektir. Bu nedenle bazen hiç sulandırılmadan kullanılsa da, % 20 ile % 100 arasında değişen konsantrasyonlarda kullanılmak üzere, dengeli tuz solüsyonu veya prezervansız salin ile sulandırılmaktadır.

Klasik tedavinin yeterli gelmediği göz yüzeyi hastalıklarında, içeriği bileşenler bazında doğal gözyaşına çokça benzer olan kan ürünleri, eşsiz bir tedavi seçeneği olarak gündeme gelmektedir. Gözyaşı yetersizliği olan hastaların serum içeriklerinin, sağlıklı gözyaşına sahip olanlarınkinden farklı olmaması da, otolog uygulama, yani kişinin kendi kanından hazırlanma fırsatı yaratarak, enfeksiyon bulaşması veya immunolojik sorun yaşanması olasılıklarını ortadan kaldırmıştır.

Tablo 1: Bazal gözyaşı ile serumun biyokimyasal özelliklerinin karşılaştırılması (EGF: Epidermal Büyüme Faktörü; TGF-b: Transforming Büyüme Faktörü-b; SIgA; Salgısal İmmunglobulin A)

Kandan serum göz damlası hazırlarken hangi işlemler yapılır?

Kişiden alınan kan, pıhtılaşması için beklendikten sonra, santrifüj işlemi uygulanarak kanın pıhtı bölümü ile serum bölümünün ayrışması sağlanır. Ardından gözyaşından çok daha yoğun içerikli gözyaşı serum fizyolojik ile sulandırılır. Bundan sonra oda ısısındaki serumun 24-48 saat içinde kullanılması, bekletilecek serumun ise buzdolabı ya da derin dondurucuda saklanması gereklidir.

Göz hastalıklarının tedavisinde kullanılan, başka kan ürünü gözyaşı takviyeleri de var mıdır?

Gözyaşı takviye aracı olarak en sık kullanılan kan ürünü serum olmakla birlikte, pıhtılaşmamış kanın sıvı bölümü yani plazma, trombosit konsantreleri, albümin ve kordon kanı da modern tıbbın kullanmakta olduğu diğer kan ürünü göz yaşı takviye kaynaklarıdır.

Serum göz damlalarının kullanımına ilişkin ülkemizdeki yasal düzenlemeler nasıldır?

Halen geçerli olan ve 11/04/2007 tarihinde kabul edilip 5624 kanun numarası ile 2 Mayıs 2007 günü 26510 sayılı Resmi gazetede yayınlanan  “Kan ve Kan Ürünleri Kanunu” içinde “otolog” ve “serum” sözcükleri geçmemektedir. Bir kan ürünü olarak otolog serumu ilk ele alan yasal düzenleme, bu kanuna bağlı olarak 04.12.2008 günü 27074 sayılı resmi gazetede yayınlanan “Kan ve Kan Ürünleri Yönetmeliği”dir.  Bu yönetmelik gereğince otolog kan ürünü hazırlama ve hastaya teslim etme işlemlerinin bilgilendirme ve rıza sonrası yapılması zorunlu kılınmış, etiketleme işleminin diğer kan ürünleri gibi yapılması istenmiş, ancak otolog uygulamalarda “kan bağışçısı uygunluk kriterleri” nin aranması gerekli görülmemiştir.

Serum göz damlası, modern tıpta hangi göz hastalıklarının tedavisinde kullanılmıştır?

Serum göz damlaları, eksik olan doğal gözyaşının yerine konabilmesi açısından en doğal ve en zengin seçenek olmakla birlikte, yalnızca gözyaşı eksikliklerinde değil, göz yüzeyinin yanıkları, iyileşmeyen yaraları ve his kaybından kaynaklanan yara iyileşme kusurları gibi çok geniş bir hastalık gurubunda kullanılmaktadır.

Tüm çalışmalar dikkate alındığında, serum tedavisinin etkinliği, %30-100 oranından yakınma düzeltme, %39-61 oranında ise muayene bulgularında düzelme sağlamaktadır.

Başarı oranlarındaki bu değişkenlik, çalışılan hasta grubunun ve gözyaşı yetmezliğinin, serum göz damlalarını hazırlama ve uygulama protokollerinin farklılıklarının da bir sonucudur. Ancak açık olan şudur ki, otolog serum göz damlaları klasik kuru göz tedavi araçlarının yetersiz olduğu olgularda etkinliği gösterilmiş, güvenilir bir tedavi aracı olarak karşımıza çıkmıştır.

Kaynaklar:

1. Geerling G, Hartwig D. Autologous Serum Eyedrops for Ocular Surface Disorders. In: Reinhard T, Larkin LFP, eds. Cornea and External Eye Disease. Berlin: Springer-Verlag ; 2006:2-20.
2. Bradley JC, Bradley RH, McCartney DL, Mannis MJ. Serum growth factor analysis in dry eye syndrome. Clin Experiment Ophthalmol 2008;36:717-20.
3. Liu L, Hartwig D, Harloff S, et al. An optimised protocol for the production of autologous serum eyedrops. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2005;243:706-14.
4. Herminghaus P, Geerling G, Hartwig D, et al. [Epitheliotrophic capacity of serum and plasma eyedrops. Influence of centrifugation]. Ophthalmologe 2004;101:998-1005.
5. Geerling G, Hartwig D. [Autologous serum-eye-drops for ocular surface disorders. A literature review and recommendations for their application]. Ophthalmologe 2002;99:949-59.
6. Tsubota K, Goto E, Fujita H, et al. Treatment of dry eye by autologous serum application in Sjogren's syndrome. Br J Ophthalmol 1999;83:390-5.
7. Eğrilmez S, Ekici M, Gözen O. First serum treatment of ocular surface disease in written liteature. J Ocul Pharmacol Ther. 2013 Apr;29(3):288-9